Trong buổi họp căng thẳng sáng thứ hai, khi sếp vừa dứt câu: “Có ai thắc mắc hay muốn đóng góp gì không?”, tôi đã khẽ nghiêng người. Cánh tay tôi từ từ nâng lên, rồi lại hạ xuống. Câu hỏi sắc bén đã nằm ngay đầu lưỡi, nhưng dường như có một bức tường vô hình khiến tôi mãi không thể nói ra. Tại sao phụ nữ ngại phản biện dù biết mình đúng?

Căn phòng rơi vào không khí im lặng nặng nề. Chỉ còn tiếng gõ bàn phím lách cách và ánh mắt mệt mỏi của những đồng nghiệp đang chờ buổi họp kết thúc. Lúc ấy, tôi tự nhủ: “Thôi! Câu hỏi của mình chắc chắn ngớ ngẩn. Nếu nói sai, họ sẽ nghĩ gì về mình?”.

Khoảnh khắc tưởng chừng riêng tư ấy lại là câu chuyện chung của rất nhiều phụ nữ Việt trong môi trường công sở. Giữa thời đại tôn vinh sự cởi mở và tư duy phản biện, nỗi sợ đặt câu hỏi vẫn âm thầm kìm hãm không ít phụ nữ dám thể hiện bản thân. Vì sao chúng ta vẫn ngại cất tiếng nói, dù chỉ là để hỏi điều mình thực sự quan tâm?

Bản năng im lặng

Trong nhiều môi trường làm việc, đặc biệt là ở châu Á, sự im lặng của một người phụ nữ thường được tung hô là biểu hiện của sự chuyên nghiệp lẫn khôn khéo. Một người phụ nữ càng ít gây chú ý, cô ấy càng dễ được đóng mác là dễ chịu, biết điều hay an toàn. Ngược lại, một lời phản biện, một thắc mắc mang tính xây dựng lại bị quy chụp thành thái độ chống đối hoặc thiếu tôn trọng.

Do đó, trước những cái nhíu mày hay lời ngắt ngang, phụ nữ dần học cách tiết chế bản thân đến mức tuyệt đối. Họ chọn im lặng như một chiến lược để bảo toàn vị thế và tránh va chạm trong môi trường mà tiếng nói của họ chưa từng thực sự được chào đón.

Lâu dần, sự im lặng ấy không còn là lựa chọn mà trở thành phản xạ sinh tồn giúp họ tạm thời yên ổn trong hệ thống phức tạp. Song chính cơ chế ấy lại khiến họ đánh mất cơ hội được nhìn nhận, được lắng nghe và được ghi nhận năng lực thực sự.

Nghiên cứu của Đại học Cambridge công bố năm 2017 chứng minh rằng phụ nữ đặt câu hỏi ít hơn nam giới đến 2,5 lần trong các không gian công cộng như hội thảo, lớp học hay văn phòng. Nguyên nhân không phải vì phụ nữ thiếu chính kiến mà vì phần lớn sợ bị đánh giá. Họ e ngại rằng câu hỏi của mình sẽ bị xem là ngây ngô, thiếu tinh tế hoặc khiến người khác nghĩ rằng họ không đủ tự tin.

Căn nguyên của nỗi sợ

Nỗi sợ này không hề vô lý hay vô căn cứ. Bởi từ khi còn nhỏ, nhiều bé gái đã được giáo dục rằng phải lễ phép, nhẹ nhàng và tuyệt đối không cãi lại. Trong mắt phụ huynh Á Đông, im lặng và vâng lời được xem là biểu hiện của sự khôn khéo và biết điều.

Đó là bài học ngấm vào máu mà hầu hết phụ nữ Á đông mang theo suốt hành trình trưởng thành, đặc biệt là khi bước vào môi trường làm việc. Tại môi trường công sở, sự tự tin của phụ nữ đôi khi bị hiểu nhầm là kiêu ngạo hoặc tham vọng quá mức. Và từ đó, nỗi sợ bị đánh giá khi phát biểu ngày càng lớn dần.

Định kiến giới trong xã hội cũng là một yếu tố không nhỏ góp phần gây ra nỗi sợ phát biểu của phụ nữ. Nhìn vào bối cảnh xã hội, cùng một hành động nhưng khi một người đàn ông đặt câu hỏi, anh ta được xem là một người chủ động và có chính kiến. Trong khi đó, một phụ nữ đặt câu hỏi, cô ấy ngay lập tức bị dán nhãn là bướng bỉnh, bốc đồng hay quá cảm tính. Chính sự bất bình đẳng vô hình ấy khiến phụ nữ luôn phải cân nhắc kỹ càng trước khi nói lên ý kiến của bản thân: “Liệu câu hỏi này có khiến mình bị hiểu lầm không?” hay “Liệu mình có đang làm quá?”.

Theo nghiên cứu từ KPMG, công ty kiểm toán hàng đầu toàn cầu, dù có đầy đủ năng lực và kỹ chuyên môn nhưng có ít nhất 75% lãnh đạo nữ mắc phải hội chứng “kẻ mạo danh” (Imposter Syndrome) và luôn hoài nghi bản thân chưa đủ giỏi để phát biểu. Họ sợ rằng nếu đặt câu hỏi, người khác sẽ phát hiện ra “họ không thông minh như họ tưởng”. Chính sự thiếu tự tin này khiến phụ nữ thu mình lại và nhường phần nói cho những người được cho là tự tin hơn, dù đôi khi phụ nữ sở hữu góc nhìn sắc bén và sâu sắc hơn hẳn.

Học cách lên tiếng

Dù nỗi sợ đặt câu hỏi là một bóng đen tâm lý thường trực của nhiều phụ nữ nhưng đó không phải là định mệnh. Nếu phụ nữ cứ sống mãi trong mê cung của nỗi sợ và khát vọng hoàn hảo, họ sẽ tiếp tục bị bỏ quên trong những cuộc họp, nơi cơ hội thăng tiến thường dành cho người dám lên tiếng.

Hãy bắt đầu từ những điều nhỏ nhất: một câu hỏi mở, một lời góp ý chân thành cho người thân quen hay một cái gật đầu tự tin trước khi phát biểu. Mỗi câu hỏi là một bước tiến nhỏ giúp ta rời xa nỗi sợ, tiến gần hơn tới sự tự tin và bản lĩnh.

Bởi lẽ, tiếng nói của phụ nữ chỉ có giá trị khi được cất lên, chứ không phải khi bị giấu đi sau sự e dè. Và đôi khi, một câu hỏi đúng lúc có thể thay đổi không chỉ cách người khác nhìn nhận bạn, mà còn thay đổi chính cách bạn nhìn nhận bản thân.