Trong nhiều gia đình Việt Nam, hình ảnh người phụ nữ thức dậy sớm nấu bữa sáng, dọn dẹp, chăm con, rồi lo toan đủ việc “không tên” vẫn được coi là hiển nhiên. Tất cả những công việc ấy – từ quét nhà, nấu ăn, chăm sóc người già đến dạy con học – thường được gói gọn trong hai chữ “bổn phận”.

Nhưng đã đến lúc cần đặt câu hỏi: Tại sao thứ công việc giữ cho xã hội vận hành lại chưa bao giờ được coi là một dạng lao động đúng nghĩa, trong khi công việc nội trợ cũng là lao động và đóng góp không nhỏ vào cuộc sống gia đình và xã hội?

Lao động bị “vô hình hoá” và gánh nặng nữ giới

Theo khảo sát của UN Women Việt Nam (2022), phụ nữ Việt làm việc nhà nhiều gấp 2,5 lần nam giới. Con số này tương đồng với thống kê khu vực Mỹ Latinh và Caribe, nơi phụ nữ dành gấp ba lần nam giới cho việc chăm sóc (theo CEPAL - Comisión Económica para América Latina y el Caribe – tức Ủy ban Kinh tế cho Mỹ Latinh và Caribe của Liên Hợp Quốc). Điều này không chỉ cướp đi thời gian nghỉ ngơi, học tập, phát triển sự nghiệp, mà còn củng cố định kiến rằng chăm sóc gia đình là trách nhiệm tự nhiên của phụ nữ.

Trong văn hóa Việt, câu tục ngữ “đàn ông xây nhà, đàn bà xây tổ ấm” từng là chuẩn mực. Nhưng ở thế kỷ XXI, khi phụ nữ Việt vừa có mặt trong phòng họp quản trị, vừa thành công trên thương trường quốc tế, liệu còn công bằng không khi họ vẫn phải gánh hai ca làm việc – một ở cơ quan, một ở nhà?

Khi công việc nhà được định giá bằng 20% GDP Việt Nam

Lao động chăm sóc không lương, nếu được định giá, có thể chiếm hơn 20% GDP của Việt Nam, theo ước tính tham chiếu năm 2015 của UN Women. Các khảo sát chi tiết của Action Aid (dựa trên nhật ký thời gian ở nhiều tỉnh) ghi nhận phụ nữ trung bình khoảng 4,5 giờ/ngày cho công việc chăm sóc gia đình.

Điều đó đồng nghĩa với việc họ làm khoảng 32 giờ/tuần (hơn 200 ngày làm việc tương đương/năm). Như vậy, nữ giới làm việc nhiều hơn nam giới trung bình khoảng 105 phút/ngày. Khi gom lại và quy ra giá trị tiền (theo mức lương tối thiểu hoặc theo chi phí thuê người làm), giá trị kinh tế tiềm ẩn này rất lớn.

Nghĩa là phụ nữ đang tạo ra một phần năm giá trị kinh tế cho đất nước mà không hề được trả công! Trớ trêu thay, chính điều đó khiến nhiều phụ nữ rơi vào tình trạng “nghèo vì chăm sóc”: Không có thời gian cho việc làm chính thức, mất cơ hội thăng tiến, thu nhập bấp bênh và phụ thuộc.

Phá vỡ định kiến – trao lại quyền lựa chọn

Ngày càng nhiều diễn đàn chính sách quốc tế đặt vấn đề lao động chăm sóc không lương như một trọng tâm của bình đẳng giới. Trong Mục tiêu Phát triển Bền vững số 5 (SDG5), Liên Hợp Quốc đã ưu tiên công nhận và giảm thiểu gánh nặng này.

Việt Nam cũng đã có những cam kết rõ ràng: Kế hoạch hành động quốc gia thực hiện Chương trình nghị sự 2030 (Quyết định 622/QĐ-TTg) xác định nhiệm vụ bảo đảm bình đẳng trong chăm sóc gia đình, thừa nhận lao động chăm sóc và cải thiện dịch vụ công để giảm tải cho phụ nữ.

Tuy nhiên, việc thực hiện những mục tiêu đầy tham vọng này sẽ gặp nhiều thách thức và đòi hỏi phải hiểu rõ nguyên nhân sâu xa của vấn đề và đặc biệt là củng cố tình trạng thiếu công nhận cũng như thiếu kiến thức về vai trò và đóng góp của phụ nữ trong xã hội ngày nay.

Trong gia đình Việt, đã đến lúc người đàn ông được khuyến khích và tự hào khi chia sẻ công việc nội trợ. Một người cha chuẩn bị bữa tối hay một người chồng giặt giũ không hề làm suy giảm “nam tính”, mà ngược lại, đó là minh chứng cho sự trưởng thành, trách nhiệm và tình yêu thương. Khi cả hai cùng gánh vác, gia đình trở thành một tập thể bình đẳng, nơi hạnh phúc được xây dựng từ sự tôn trọng và sẻ chia.

Với xã hội hiện đại, đã đến lúc cần xóa bỏ định kiến rằng “đàn ông làm việc nhà” là điều đáng chê cười, là mất đi khí chất. Công việc chăm sóc gia đình không phải là “giúp vợ” mà là trách nhiệm chung – một sự hợp tác như những cộng sự trong chính ngôi nhà của mình.

Ở cấp độ chính sách, Việt Nam có thể học hỏi từ mô hình Bắc Âu, nơi người cha cũng có quyền nghỉ thai sản để đồng hành cùng vợ trong giai đoạn sinh nở, và nhà nước đầu tư mạnh mẽ vào hệ thống giữ trẻ, chăm sóc người già, giúp phụ nữ không phải mãi giằng co giữa công việc và mái ấm.

Trong doanh nghiệp, sự thay đổi cũng cần đi xa hơn khái niệm “làm việc linh hoạt”. Các chính sách nhân sự phải thực sự bảo vệ và tạo điều kiện cho phụ nữ – từ môi trường làm việc tôn trọng đến các hỗ trợ cụ thể cho giai đoạn làm mẹ – để họ không bị buộc phải lựa chọn giữa sự nghiệp và gia đình. Đây không chỉ là quyền lợi của phụ nữ, mà còn là thước đo văn minh của xã hội hiện đại.

Tương lai của bình đẳng

Phụ nữ Việt Nam đã và đang chứng minh năng lực vượt bậc ở mọi lĩnh vực, từ kinh doanh, khoa học đến nghệ thuật. Nhưng để giải phóng toàn bộ tiềm năng ấy, xã hội phải nhìn nhận lại giá trị của lao động chăm sóc.

Công việc nội trợ không phải “nghĩa vụ vô hình”, mà chính là lao động nền tảng. Công nhận và phân chia lại công việc này không chỉ mang đến công bằng cho phụ nữ, mà còn mở ra một xã hội nơi bình đẳng giới không còn là khẩu hiệu, mà là hiện thực trong từng mái nhà Việt.

Chúng ta cần thay đổi nhận thức, mọi công việc giữ cho gia đình và xã hội vận hành, dù không được trả lương trực tiếp, đều quan trọng. Nhắc lại rằng, công việc nội trợ cũng là lao động, xứng đáng được tôn trọng, ghi nhận và hỗ trợ đúng mức trong xã hội hiện đại.

Tác giả: Marie Claire Spain

Chuyển ngữ và tái biên tập: MimiT